Σχεδιαγράμματα 2ου Κεφαλαίου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1Η: ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ

Γλώσσα = Κύριο μέσο επικοινωνίας.

Βασικός σκοπός της γλώσσας η επικοινωνία.

Σημασίες της λέξης «γλώσσα»:

1. φυσικές γλώσσες επικοινωνίας των ανθρώπων
2. κώδικες επικοινωνίας των ζώων
3. τεχνητά συστήματα σημείων
4. ιδιαίτερος τρόπος γραφής ή ομιλίας
5. ιδιαίτερες εκφράσεις ορισμένων κοινωνικών ομάδων

Φυσικές γλώσσες = Κώδικες επικοινωνίας με λέξεις με στόχο τη μετάδοση και την επεξεργασία πληροφοριών.

Σχέση γλώσσας και σκέψης: άμεση σύνδεση και αλληλεξάρτηση.

Νόαμ Τσόμσκυ: «Βαθιά δομή» της γλώσσας  λειτουργία του ανθρώπινου νου.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2Η: ΛΕΞΕΙΣ, ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

1. Λέξεις και νόημα

Η γλώσσα αποτελείται από λέξεις.

Λέξη = Το μικρότερο τμήμα της γλώσσας που έχει νόημα.

 Δήλωση ενός συγκεκριμένου πράγματος

(«ταμπέλα»).

 Νοηματοδότηση σε συνδυασμό με άλλες λέξεις.  Δημιουργία προτάσεων.

Δυνατότητα ορισμού κάποιων λέξεων  και αδυναμία ορισμού κάποιων άλλων.

Αναφορά των λέξεων και σε έννοιες (π.χ. «βιβλίο»  Παραπέμπει σε μια ολόκληρη κατηγορία πραγμάτων).

Συσχετισμός λέξεων και εννοιών  καθολικότητα και παγκόσμια εμβέλεια νοήματος  δυνατότητα μετάφρασης από γλώσσα σε γλώσσα.

2. Οι καθολικές έννοιες

Έννοιες:  1. δήλωση ενός συνόλου ίδιων πραγμάτων (π.χ. βιβλίο).

2. δήλωση χαρακτηριστικών πραγμάτων (π.χ. δικαιοσύνη, λευκότητα).

 δυσκολία ορισμού

Πλατωνικός δυϊσμός:

• Ο Πλάτων διακρίνει τον αισθητό κόσμο της εμπειρίας και τον υπεραισθητό κόσμο των ιδεών.
• Οι ιδέες προσεγγίζονται μόνο με το νου και περιγράφουν τις καθαρές ουσίες.
• Οι ιδέες είναι αμετάβλητες, αιώνιες και ανώλεθρες και συνιστούν τα αρχέτυπα των αισθητών αντικειμένων.

Αριστοτέλης:

• Τα «καθόλου» ή οι καθολικές έννοιες (= κοινά γνωρίσματα των πραγμάτων) ενυπάρχουν στα φυσικά αντικείμενα.
• Προκύπτουν και διαμορφώνονται με νοητική αφαιρετική διαδικασία.

Εμπειριστές φιλόσοφοι (Τζον Λοκ – Ντέιβιντ Χιουμ):

• Εκφράζουν παρόμοιες απόψεις με τον Αριστοτέλη.
• Σκεπτόμενοι μία έννοια, χρησιμοποιούμε τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των εκδοχών της.
• Κάθε εικόνα που σχηματίζουμε είναι κάτι το ατομικό.
• Προβλήματα: Πώς η ατομική εικόνα εξηγεί τη γενικότητα της καθολικής έννοιας;

Αν οι καθολικές έννοιες είναι συστατικά της σκέψης, τότε πώς διασφαλίζεται η αντικειμενικότητά τους, αφού οι σκέψεις διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο;

Νομιναλισμός ή ονοματοκρατία:

• Δεν υπάρχουν καθολικές έννοιες.
• Υπάρχουν μόνο ατομικά πράγματα που ονοματοθετούνται.
• Τα πράγματα ανήκουν σε ορισμένη κατηγορία λόγω της ομοιότητάς τους.  Η έννοια όμως της ομοιότητας συνιστά καθολική έννοια.

3. Μη ρωτάτε για το νόημα, ρωτήστε για τη χρήση

Βιτγκενστάιν:

• Η γλώσσα είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο.
• Επικέντρωση στη χρήση των λέξεων και φράσεων στη γλώσσα και όχι σε θεωρίες για το νόημά τους.
• Προτάσσει την αναζήτηση των συνθηκών χρήσης της γλώσσας και των κανόνων εφαρμογής της.
• Η γλώσσα δεν είναι μόνο μέσο πληροφόρησης και περιγραφής, αλλά χώρος δράσης (επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας – Τζον Όστιν).

Προβλήματα:

• Μπορούν δύο λέξεις να έχουν το ίδιο νόημα, χωρίς να έχουν την ίδια χρήση;
• Αν η χρήση των λέξεων τις σηματοδοτεί, τότε οι διάφορες γλώσσες θα ήταν μεταξύ τους ασύμβατες και αμετάφραστες.
• Πώς νοείται η ύπαρξη καθολικών εννοιών;
• Αν το νόημα μιας λέξης εμπεριέχει το σύνολο των χρήσεών της, μπορούμε να μιλούμε για άστοχη χρήση της;

Ανοικτό το ερώτημα για το νόημα των λέξεων.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3Η: ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ;

Διαχρονικό το αίτημα της αλήθειας.

«Αλήθεια»: α (στερητικό) + λήθη  Πλάτων

α (στερητικό) + λανθάνω  αποκάλυψη της ουσίας των πραγμάτων

Σημασία αλήθειας για τον άνθρωπο:

• Απαίτηση αληθούς πληροφόρησης από τους πολιτικούς.
• Προσδοκία αναζήτησης και αποκάλυψης της αλήθειας από τους δικαστικούς.
• Εκτίμηση προς αυτούς που λένε αλήθεια και περιφρόνηση προς εκείνους που ψεύδονται.
• Υποχρέωση της επιστήμης να ανακαλύπτει την αλήθεια.

Δυσκολίες στη διευκρίνιση της έννοιας ως προς:

1. τα κριτήρια θεώρησης κάποιας κρίσης ή πληροφορίας ως αληθούς
2. τη σχέση των προσωπικών πεποιθήσεων με την πραγματικότητα.

1. Τι εννοούμε με τη λέξη «αλήθεια»;

Χρήση της λέξης «αλήθεια», όταν αναφερόμαστε σε γνώμες, πεποιθήσεις, θεωρίες, περιγραφές, οι οποίες εκφέρονται με προτάσεις.  Η αλήθεια ή το ψέμα είναι χαρακτηριστικά προτάσεων.

S.O.S.   Οι προτάσεις     αυτές πρέπει να δηλώνουν κάτι.

 Ευχές, προσταγές, ερωτήσεις, παρακλήσεις δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς.

Χρήση του επιθέτου «αληθινός» για το χαρακτηρισμό πραγμάτων.  Οι σκέψεις – προτάσεις για τα πράγματα είναι αληθείς ή ψευδείς, όχι τα ίδια τα πράγματα.

Σχέση αλήθειας – γνώσης: Όλες οι γνώσεις είναι αληθείς.

αλήθεια

Υπάρχουν αλήθειες που δεν είναι γνώσεις.  Η έννοια της αλήθειας ευρύτερη από την έννοια της γνώσης.

γνώση

Ρενέ Ντεκάρτ: Μόνη απόλυτα βέβαιη και αληθής πρόταση: «Σκέφτομαι άρα υπάρχω».

Όσα συλλαμβάνουμε με τη σκέψη μας κατά τρόπο σαφή και ξεχωριστά το ένα από το άλλο είναι αληθή.

Κριτήριο της αλήθειας το προφανές και το αυταπόδεικτο.

Αμφιλεγόμενα σημεία: α) Τι είναι προφανές, βέβαιο και αυταπόδεικτο; Όσα θεωρήθηκαν προφανή ή αυταπόδεικτα αποδείχτηκαν πολλές φορές συνυφασμένα με την πλάνη.

Σωκράτης: Ελεγκτική μέθοδος  προσπάθεια αποκάλυψης της πλάνης.

«έν οιδα ότι ουδέν οιδα»

β) Τι είναι ψέμα; Οι μη απόλυτα βέβαιες, οι καθόλου βέβαιες, οι λίγο βέβαιες προτάσεις…;

Χαρακτηριστικά κριτηρίων για τη διασάφηση της αλήθειας:

• Πρέπει να αφορούν όλες τις προτάσεις, όχι μερικές.
• Πρέπει να επιτρέπουν το ψεύδος ως άρνηση της αλήθειας.
• Θα πρέπει να είναι έξω από την πρόταση που αφορά το ψεύδος ή την αλήθεια.

2. Θεωρίες για την αλήθεια

Α. θεωρία της αντιστοιχίας

Ρίζες: Πλάτων – Αριστοτέλης

Συστηματική επεξεργασία: Σχολαστικοί του Μεσαίωνα

Εφόσον το περιεχόμενο μιας πρότασης που εκφράζει κάποια πεποίθηση αντιστοιχεί πλήρως στη φύση των πραγμάτων και στις μεταξύ τους σχέσεις, τότε η πρόταση είναι αληθής. Στην αντίθετη περίπτωση είναι ψευδής.

Προϋποθέσεις:

α) Κάθε γνώση είναι γνώση της πραγματικότητας.

β) Η πραγματικότητα δεν αναπλάθεται αυθαίρετα από την ανθρώπινη νόηση, αλλά επιβάλλει σ’ αυτήν τους κανόνες της.

Προβληματικό σημείο: Προϋποθέτει την ανακατασκευή της πραγματικότητας σύμφωνα με μια σειρά πνευματικών διεργασιών.

Απαιτούνται νέες προϋποθέσεις, ώστε η αντιστοιχία να είναι έγκυρη και αποδεκτή:

• Η σκέψη πρέπει να συμφωνεί διαρκώς με τον εαυτό της, να σέβεται τις αρχές της, χωρίς άλματα, κενά ή αντιφάσεις.
• Η σκέψη πρέπει να μελετά συστηματικά τα φαινόμενα ως γνήσια αφετηρία κάθε ορθής γνωστικής διαδικασίας.
• Το εμπειρικό υλικό από τη μελέτη των φαινομένων πρέπει να υποβάλλεται σε πνευματικό έλεγχο και να αξιοποιείται.
• Η ερμηνεία της πραγματικότητας πρέπει να έχει δυναμικό χαρακτήρα.

Αμφισβητήσεις:

• Μπορούμε να κατανοήσουμε τι είναι η υποτιθέμενη αντιστοιχία νου και πραγματικότητας;
• Μπορούμε να ελέγξουμε πώς επιτυγχάνεται;

Β. Θεωρία της συνοχής

Ρίζες: Χέγκελ – Μπέρκλεϋ – Σπινόζα – Σωκράτης (ελεγκτική διαλεκτική)

Εφόσον για ένα θέμα διατυπώνεται ένα σύστημα ερμηνευτικών προτάσεων που δεν παρουσιάζουν αποκλίσεις ή αντιφάσεις μεταξύ τους, αλλά χαρακτηρίζονται από αυστηρή λογική συνοχή και συνάφεια, τότε αυτές οι προτάσεις αληθεύουν.

Αμφισβητήσεις:

• Το κριτήριο της συνοχής δεν είναι αντικειμενικό, αφού θα ήταν δυνατό να έχουμε δύο εξίσου συνεκτικά συστήματα όπου οι προτάσεις του ενός να αντιφάσκουν με τις προτάσεις του άλλου.
• Ταιριάζει περισσότερο σε ιδεαλιστικά συστήματα παρά σε προτάσεις ( εμεπιρία, εξωτερικός κόσμος).

Γ. Άλλες θεωρήσεις

(α) Πραγματιστές φιλόσοφοι: Κριτήριο της αλήθειας είναι η πρακτική ωφέλεια, ενώ αληθές είναι ό,τι προάγει τον άνθρωπο, εξυπηρετώντας τα καλώς εννοούμενα συμφέροντά του.

Αμφισβητήσεις:

• Δυσκολία εφαρμογής των κριτηρίων στις θετικές επιστήμες.
• Δυσχέρεια κατάληξης στο τι είναι ωφέλιμο ή συμφέρον.

(β) Σύγχρονοι φιλόσοφοι: Πρέπει να εγκαταλείψουμε την ενασχόληση με την έννοια της αλήθειας. Κατ’ αυτούς η αλήθεια δηλώνει απλώς ότι εγκρίνουμε ή αποδεχόμαστε μια πρόταση ή μια πεποίθηση.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4Η: ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

1. Λόγος και λογική

Λόγος =  ομιλία, συζήτηση, λέξη, διήγηση, λόγος, δύναμη της διάνοιας, λογική σκέψη, αιτιολόγηση. επιχειρηματολογία, λογισμός, λογαριασμός…

λογικός = ο έχων ορθό λόγο ή κρίση, ο ικανός στη λογική σκέψη, εύλογος

 Λογική  ή Λογική Τέχνη = 1. επιστήμη της ανθρώπινης σκέψης

2. επιστήμη που μελετά τους νόμους της σκέψης

3. επιστήμη που ασχολείται με τους νόμους της ορθής σκέψης

4. επιστήμη που μελετά τα έγκυρα επιχειρήματα (αριστοτελική λογική  «Αναλυτικά Πρότερα»)

2. Σύντομη ιστορική αναδρομή

Προσωκρατικοί φιλόσοφοι – σοφιστές: Στοιχειώδεις προβληματισμοί πάνω στους κανόνες της λογικής.

Σοφιστές:

• Διδασκαλία τέχνης πειθούς.
• Επαρκής υποστήριξη δύο αντίθετων απόψεων.
• Χρήση αληθοφανών αλλά μη έγκυρων επιχειρημάτων («σοφίσματα»).

Αριστοτέλης - Θεμελιωτής της λογικής:

• Συστηματική μελέτη λογικών θεμάτων, ταξινομώντας τις διάφορες μορφές προτάσεων και έγκυρων επιχειρημάτων.
• Λογική κατηγορημάτων.
• Αναλλοίωτη σχεδόν η λογική του ως το 19ο αι.
• «Όργανον» = 6 συνολικά έργα λογικής.

Στωικοί φιλόσοφοι – Χρύσιππος:

• Λογική προτάσεων.
• Το συμπέρασμα προκύπτει από τη σχέση των προτάσεων μεταξύ τους.
• Η μία προκείμενη είναι υποθετική πρόταση.

Άραβες & Χριστιανοί φιλόσοφοι Μεσαίωνα:

• Σχολιασμός έργων Αριστοτέλη – λογική.
• Βελτίωση σημείων αριστοτελικής λογικής.

16ος  αι. κ.ε.: Ύφεση στη λογική έρευνα (εξαίρεση: Λάιμπνιτς).

Μέσα 19ου αι. κ.ε.:

• Αναζωπύρωση ενδιαφέροντος από φιλοσόφους και μαθηματικούς για τη λογική.
• Συμβολική ή μαθηματική λογική (Ντε Μόργκαν, Μπουλ, Μπολζάνο).
• Σχολές: Αλγεβρική (Περς, Βεν), Λογιστική (Φρέγκε, Ράσελ), Φορμαλιστική (Χίλμπερτ).
• Επίδραση και βασικό εργαλείο της σύγχρονης αναλυτικής φιλοσοφίας.

Μέρος ή εργαλείο της φιλοσοφίας;

Σήμερα θεωρείται ανεξάρτητη επιστήμη.

ΕΝΟΤΗΤΑ 5Η: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ

Θέμα ενότητας: Βασικά στοιχεία της αριστοτελικής λογικής

1. Έννοιες

Πλάτος = Το σύνολο των ομοειδών αντικειμένων που υπάγονται σε μία έννοια.

Βάθος = Το σύνολο των κοινών χαρακτηριστικών όλων των αντικειμένων που υπάγονται σε μία έννοια.

Γένος = Η ευρύτερη έννοια που περιλαμβάνει στο πλάτος της μία ή περισσότερες έννοιες.

Ζώο
Σπονδυλωτό
Θηλαστικό

Είδος = Η στενότερη έννοια που περιλαμβάνεται στο πλάτος μίας άλλης.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        

Προσεχές γένος = Το αμέσως ευρύτερο γένος μιας έννοιας.

Προσεχές είδος = Το αμέσως στενότερο είδος μιας έννοιας.

Ειδοποιός διαφορά = Το χαρακτηριστικό γνώρισμα που διαφοροποιεί τη στενότερη έννοια από την ευρύτερη.

Σχέσεις εννοιών ως προς το πλάτος:

1. Επάλληλες έννοιες: Έχουν το ίδιο πλάτος.
2. Υπάλληλες έννοιες: Η μία έννοια είναι γένος της άλλης.
3. Επαλλάσσουσες έννοιες:  Οι δύο έννοιες συμπίπτουν κατά ένα μέρος ως προς το πλάτος τους.
4. Παράλληλες έννοιες: Έχουν τελείως διαφορετικό πλάτος, παρόλο που υπάγονται σε μία ευρύτερη έννοια.

Σχέσεις εννοιών ως προς το βάθος:

1. Αντίθετες έννοιες: Βρίσκονται στα άκρα μιας κλίμακας εννοιών, ανάμεσα στις οποίες υπάρχουν άλλες ενδιάμεσες έννοιες.
2. Αντιφατικές έννοιες: Η μία είναι άρνηση της άλλης, χωρίς να υπάρχει τίποτε κοινό ανάμεσά τους.

2. Προτάσεις

Χαρακτηριστικά προτάσεων που ενδιαφέρουν τη λογική:

1. Αποφαντικές / δηλωτικές: Δηλώνουν γνώμες ή πεποιθήσεις.
2. Μπορούν να χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς.
3. Στην απλή δηλωτική πρόταση αποδίδεται σε μία έννοια (υποκείμενο: Υ) μία άλλη έννοια (κατηγόρημα: Κ).
4. Οι δύο έννοιες συνδέονται μεταξύ τους με ένα συνδετικό ρήμα.
5. Διακρίνονται σε καταφατικές και αποφατικές, ανάλογα με τον τρόπο που αποδίδεται το κατηγόρημα στο υποκείμενο (θετικό ή αρνητικό αντίστοιχα).
6. Χωρίζονται σε καθολικές και μερικές, ανάλογα με το αν η πρόταση αναφέρεται σε όλο το πλάτος του υποκειμένου ή σε μερικά αντικείμενα της έννοιας του υποκειμένου.
7. Οι προτάσεις των οποίων το υποκείμενο είναι ένα συγκεκριμένο άτομο λέγονται ατομικές.

Σχέσεις μεταξύ των προτάσεων:

1. Αντιφατικές προτάσεις: Δεν μπορεί να είναι συγχρόνως και αληθείς και ψευδείς.
2. Αντίθετες προτάσεις: Δεν μπορεί να είναι συγχρόνως αληθείς, αλλά μπορεί να είναι συγχρόνως ψευδείς.
3. Συμπληρωματικές προτάσεις: Είναι δυνατόν να είναι συγχρόνως είτε αληθείς είτε ψευδείς.

3.  Συλλογισμοί

Χαρακτηριστικά συλλογισμών:

1. Το συμπέρασμα προκύπτει από δύο προκείμενες προτάσεις.

Υ συμπεράσματος: ελάσσων όρος

2. Όλες οι προτάσεις είναι απλές (Υ- Κ).Στις προτάσεις αυτές εμπλέκονται τρεις έννοιες.

Κ συμπεράσματος: μείζων όρος

τρίτος όρος: μέσος όρος

Σχήματα συλλογισμών:

Α.	Β.	Γ.	Δ.
Μ – Κ	Κ – Μ	Μ – Κ	Κ – Μ
Υ – Μ	Υ – Μ	Μ – Υ	Μ – Υ
Υ – Κ	Υ – Κ	Υ – Κ	Υ – Κ

A.
Πρώτο σχήμα είναι εκείνο, που έχει τον Μ υποκείμενο στη μείζονα και κατηγορούμενο στην ελάσσονα:

Μ – Κ       Τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου
              είναι απαραβίαστα .
Υ – Μ       Η προσωπική ελευθερία είναι βασικό δικαίωμα
              του ανθρώπου.__________________________
Υ – Κ       η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη

Β.
Δεύτερο σχήμα είναι εκείνο, που έχει τον Μ κατηγορούμενο και στις δύο προκείμενες:

Κ  - Μ      Κανένας ηθικός άνθρωπος δεν είναι συκοφάντης.
Υ – Μ       Μερικοί άνθρωποι είναι συκοφάντες.__________
Υ – Κ       Μερικοί άνθρωποι δεν είναι ηθικοί .

Γ.
Τρίτο σχήμα είναι εκείνο, που έχει τον Μ υποκείμενο και στις δύο προκείμενες:
Μ – Κ       Κάθε μεγάλο καλλιτέχνημα είναι κτήμα
              της ανθρωπότητας.
Μ – Υ       Μερικά μεγάλα καλλιτεχνήματα είναι δημιουργήματα
              του ελληνικού πολιτισμού._____________________
Υ – Κ       Μερικά δημιουργήματα του ελληνικού πολιτισμού
              είναι κτήματα της ανθρωπότητας.

Δ.
Τέταρτο σχήμα είναι εκείνο που έχει το μέσο όρο κατηγορούμενο στη μείζονα, υποκείμενο στην ελάσσονα:
Κ– Μ        Μερικές εφευρέσεις μεταβάλλουν τις τύχες του κόσμου.
Μ – Υ       Ό,τι μεταβάλλει τις τύχες του κόσμου είναι
              κοσμοϊστορικό γεγονός.________________________
Υ – Κ       Μερικά κοσμοϊστορικά γεγονότα είναι εφευρέσεις.